Het elektriciteitsnet op slot: De noodzaak van innovatie, inzicht en regie om netcongestie en beleidszwabberingen te overwinnen
De energietransitie lijkt vaak een gegeven: we gaan van het gas af, elektrificeren zo veel mogelijk en zetten in op groene (of misschien blauwe?) waterstof. Maar kunnen we dat ook daadwerkelijk realiseren? De congestie van het elektriciteitsnet begint ernstige problemen te veroorzaken. En dat terwijl tal van (creatieve) oplossingen en mogelijkheden tot meer inzicht voor het grijpen liggen.
Netcongestie, een onhandig bijproduct van de energietransitie, is niet langer enkel een theoretisch probleem. Ondertussen kunnen in Almere hele woonwijken niet meer gebouwd worden mede door de over-installatie van zonnepanelen. Tegenstrijdig misschien, maar deze panelen die we zo hard nodig hebben voor onze overgang naar een duurzamer energiesysteem belemmeren ons nu misschien wel meer dan dat ze ons helpen. De omstreden salderingsregeling, welke particulieren stimuleert te investeren in zonnepanelen, zou echter blijven, of toch niet? In het nieuwe regeerakkoord wordt deze regeling toch weer ingetrokken, ook kernenergie is weer op de baan en hoe zit het eigenlijk met energiegemeenschappen uit de Europese beleidskoker? Waarom wordt hier niets mee gedaan? Het Nederlandse beleid blijft zwabberen, terwijl het niet ontbreekt aan inzichten en oplossingen.
Inzicht scheppen met het Energy Transition Model (ETM)
Waar burgers voorheen voornamelijk gezien werden als passieve actoren in de markt, verworden zij met de introductie van wetgeving rondom energiegemeenschappen al snel tot actieve deelnemers in de energiemarkt. Energiegemeenschappen werken samen, al dan niet met lokale actoren zoals gemeenten en bedrijven, om hun eigen energie op te wekken, te gebruiken en/of te verhandelen. Wanneer consumenten met hun eigen energievoorziening kunnen deelnemen aan de markt, wordt elektriciteit meer lokaal gebruikt, wat netcongestie kan tegengaan en bovendien voor lagere prijzen kan zorgen. Zonder deze integratie in de energiewet- en regelgeving blijft de energievoorziening in handen van bedrijven, wat marktwerking tegengaat en netcongestie in de hand werkt. Vaak worden deze gemeenschappen dus genoemd als oplossing voor netcongestie, tegelijkertijd mist er overzicht.
Het Open Source Energy Transition Model (ETM) van Quintel biedt grote uitkomst in het bieden van inzicht in alle uitdagingen waar we met de energietransitie voor staan. Het programma inzicht in wat de belangrijkste keuzes zijn, denk aan de keuze tussen het massaal installeren van warmtepompen of juist het aansluiten op stadswarmte. Ook het effect van draaien aan deze “knoppen” en in de onderlinge samenhang tussen sectoren, energiestromen en vele andere thema's. Met het model zijn onder andere de eigenschappen van RES-regio’s in een oogopslag te overzien, hierdoor wordt het mogelijk om kansen en uitdagingen van het energienet gemakkelijk te identificeren. Zo kan het ETM kan een rol spelen bij de ondersteuning van het opzetten van energiegemeenschappen. Dit is een Europese beleidsmaatregel die vaak als oplossing voor netcongestie wordt genoemd, maar die tot nu toe in Nederland nauwelijks is geïmplementeerd.
Buiten de kaders: innovatie en regelgeving
Energiegemeenschappen zijn enkel een van de vele oplossingen die klaarliggen om netcongestie tegen te gaan en de energietransitie te versnellen. Het barst van de proefballonnen, maar de huidige Nederlandse wet- en regelgeving laat weinig ruimte voor innovatie. Dit resulteert erin dat oplossingen enkel verworden tot noodverbandjes die niet structureel kunnen worden ingezet. Netbeheerders hebben hierin de logische positie om te innoveren, maar worden door het, deels zelf opgestelde, strakke wetgevingskader beperkt en teruggefloten door de ACM zodat zij vast moeten houden aan hun stokpaardje: netverzwaring. Hierbij wordt het net extra sterk gemaakt om het meer capaciteit te geven. Dit middel is naast erg kostbaar, ook tijd- en arbeidsintensief.
Een belangrijk alternatief voor deze netverzwaring is het beter benutten van bestaande infrastructuur van het net, zoals in Nederland ook is benoemd in de actieagenda netcongestie laagspanningsnetten. Een voorbeeld hiervan is het project van de HvA en HHS waarbij OV-installaties slim worden ingezet om bijvoorbeeld laadpalen aan te sluiten waar de netbeheerder dat niet kan. Omdat trams in de nacht veel minder rijden, is het wenselijk om dit soort onbenutte capaciteit slimmer in te zetten. Daarnaast rijden trams dus overdag en kunnen zij dan lokaal opgewekte energie ook daadwerkelijk gebruiken en zo opwek-pieken verminderen, al dan niet in combinatie met opslag.
Tijd voor visie en experts
De ACM, die nu partijen moet terugfluiten is ook aan handen en voeten gebonden door de elektriciteitswet uit 1998 die de eerdergenoemde bestendiging van innovatie tegenwerkt. Sinds 2021 steggelt de Tweede Kamer over de nieuwe Energiewet, die de oude Elektriciteits- en gaswet moet vervangen. De debatten blijven echter vaak hangen op privacy, waarbij liberale partijen vooral vrezen voor de ‘minister in de meterkast’ en nadrukkelijk burgers maar ook commerciële partijen willen beschermen tegen een te grote overheid. De transitie is echter urgenter, de nieuwe energiewet is nodig is om aan de slag te gaan met zowel de inzichten die het ETM biedt als de vele innovatieve oplossingen zoals die van de HvA en HHS. Er liggen prachtige scripts te wachten om gebruikt te worden, maar de Nederlandse overheid blijft de regisseur en moet snel de rollen gaan verdelen. In de tussentijd is er ruimte en zijn er richtingen, we hebben echte visie en experts nodig om het complexe dossier dat de energietransitie heet op te lossen, verbindingen maken is cruciaal.
Dit artikel stand is gekomen in samenwerking met Schuttelaar & Partners, de Haagse Hogeschool en Quintel.